رشد گفتار و زبان: سفری شگفت‌انگیز از تولد تا بزرگسالی
مقدمه: آغازی بر درک دنیای زبان
رشد گفتار و زبان، یکی از شگفت‌انگیزترین و پیچیده‌ترین فرآیندهایی است که هر انسانی در طول زندگی خود تجربه می‌کند. این توانایی، نه تنها کلید ورود کودک به دنیای ارتباطات اجتماعی است، بلکه نقشی حیاتی در توسعه شناختی، عاطفی و آموزشی او ایفا می‌کند. از اولین گریه‌ها در بدو تولد تا گفتگویی پیچیده و معنادار در بزرگسالی، این سفر پر از نقاط عطف و الگوهای رشدی مشخص است. شناخت این الگوها برای والدین، مربیان و به‌ویژه متخصصین گفتاردرمانی ضروری است تا بتوانند رشد طبیعی را تشخیص داده و در صورت بروز هرگونه تأخیر یا اختلال، به موقع مداخله کنند. در این مقاله، به بررسی مهم‌ترین ویژگی‌های رشد گفتار و زبان در مقاطع سنی مختلف می‌پردازیم و با استناد به دیدگاه‌های برجسته محققانی چون پائول (Paul)، بیشاپ (Bishop) و اوئنز (Owens)، ابعاد این فرآیند پیچیده را روشن‌تر می‌سازیم. این سه نام، از ستون‌های اصلی علم زبان‌شناسی و آسیب‌شناسی گفتار و زبان به شمار می‌آیند و نظریاتشان مبنای بسیاری از پژوهش‌ها و مداخلات بالینی در سراسر جهان است.
مقاطع کلیدی رشد گفتار و زبان: گام به گام تا تسلط
رشد گفتار و زبان یک فرآیند پیوسته است، اما می‌توان آن را به مقاطع کلیدی تقسیم کرد تا ویژگی‌های برجسته هر دوره را بهتر شناخت:
۱. دوره پیش‌زبانی (Prelinguistic Period): تولد تا ۱۲ ماهگی
این دوره، پایه و اساس ارتباطات آینده کودک را بنا می‌نهد، حتی پیش از آنکه او اولین کلمه خود را بر زبان آورد.
- پیش‌نیازهای ارتباطی: در این مرحله، مهارت‌های حیاتی نظیر توجه مشترک (یعنی توانایی کودک و مراقب در توجه همزمان به یک شیء یا رویداد)، نوبت‌گیری (شروع تعاملات رفت و برگشتی، مانند «دالی بازی») و قصد ارتباطی (تلاش برای برقراری ارتباط، حتی بدون کلمات، مثل اشاره کردن) شکل می‌گیرند. این مهارت‌ها از دیدگاه پائول، برای توسعه زبان گفتاری ضروری هستند.
- تولیدات آوایی: مسیر رشد آوایی از گریه‌های اولیه آغاز می‌شود که نیازهای کودک را نشان می‌دهد. سپس، در حدود ۲ تا ۴ ماهگی، غرغر کردن (cooing) که شامل صداهای واکه ای و حلقی است، ظاهر می‌شود. در نیمه دوم سال اول (حدود ۶ تا ۹ ماهگی)، ببلینگ (babbling) یا غان و غون کردن آغاز می‌شود که شامل تولید زنجیره‌ای از هجاها است (مثال: «با-با-با»، «دا-دا-دا»). این مرحله از نظر اوئنز بسیار مهم است، زیرا کودک صداهای زبان مادری را تمرین می‌کند.
- درک زبان: کودک به صداهای محیطی و گفتار واکنش نشان می‌دهد، نام خود را تشخیص می‌دهد و حدوداً در ۹ تا ۱۲ ماهگی می‌تواند کلمات ساده مانند «نه» یا «بیا» را درک کند.
۲. دوره تک‌کلمه‌ای :(Single-Word Period) ۱2 تا ۱۸ ماهگی
این دوره نقطه عطفی در رشد زبان است؛ زمانی که کودک برای اولین بار کلمات با معنا را به کار می‌برد.
- اولین کلمات: حدوداً در یک سالگی، اولین کلمات با معنا (مانند «مامان»، «بابا»، «آب») ظاهر می‌شوند. این کلمات اغلب به اشیا، افراد یا رویدادهای مهم در زندگی کودک اشاره دارند.
- ویژگی‌های واژگانی: دایره واژگان کودک به‌آرامی گسترش می‌یابد. از دیدگاه پائول، کودک از این کلمات نه تنها برای نام‌گذاری، بلکه برای بیان مقاصد ارتباطی مختلف مانند درخواست کردن، اعتراض کردن یا اشاره کردن استفاده می‌کند.
- درک زبان: کودک دستورات ساده‌تری را درک می‌کند و می‌تواند به سؤالات «کجا؟» یا «چی؟» واکنش نشان دهد.
۳. دوره دوکلمه‌ای و آغاز جمله‌سازی :(Two-Word and Early Sentence Period) ۱۸ تا ۲۴ ماهگی
این دوره با رشد چشمگیر واژگان و آغاز ترکیب کلمات مشخص می‌شود.
- انفجار واژگانی (Vocabulary Spurt): بین ۱۸ تا ۲۴ ماهگی، سرعت کسب واژگان به طرز چشمگیری افزایش می‌یابد. کودک ممکن است روزانه چندین کلمه جدید یاد بگیرد.
- ترکیب کلمات: کودک شروع به استفاده از اولین عبارات دو کلمه‌ای می‌کند (مثال: «بابا رفت»، «آب بده»، «ماما توپ»). این عبارات معمولاً از نوع «تلگرافی» هستند، به این معنا که کلمات اضافی (مانند حروف اضافه یا افعال کمکی) حذف می‌شوند و فقط کلمات کلیدی باقی می‌مانند.
- نکات دستوری: آغاز کاربرد قواعد دستوری ابتدایی و استفاده از لحن سؤالی (مثال: «مامان؟» برای پرسیدن «مامان کجاست؟») نیز در این دوره دیده می‌شود.
- درک زبان: کودک می‌تواند دستورات پیچیده‌تر را درک کند و عبارات موقعیتی را بفهمد. اوئنز بر این باور است که تعاملات روزمره با مراقبان، نقش مهمی در شکل‌گیری و گسترش جملات اولیه کودک ایفا می‌کند.
۴. دوره جملات ساده و پیچیده‌تر :(Early and Later Multi-Word Sentences) ۲ تا ۵ سالگی
این دوره شاهد یک رشد جهشی در تمامی ابعاد زبان است؛ از گرامر پیچیده‌تر گرفته تا توانایی‌های مکالمه‌ای.
- رشد دستوری: کودک به‌تدریج از جملات سه کلمه‌ای و بیشتر استفاده می‌کند و به‌تدریج ضمایر، حروف اضافه، زمان‌های مختلف افعال و ساختارهای دستوری پیچیده‌تر را به کار می‌برد. جملات طولانی‌تر و کامل‌تر می‌شوند.
- رشد واژگانی و معنایی: گنجینه لغات انتزاعی افزایش می‌یابد (مثال: مفاهیمی مانند «بزرگ‌تر»، «کوچک‌تر»، «زودتر»، «دیرتر»). کودک مفاهیم پیچیده‌تر را درک می‌کند و می‌تواند در مورد رویدادهای گذشته یا آینده صحبت کند.
- رشد کاربردشناختی (Pragmatics): کودک شروع به انجام مکالمات ساده‌تر می‌کند، نوبت‌گیری در صحبت کردن بهبود می‌یابد و او می‌تواند گفتار خود را برای مخاطب یا موقعیت‌های مختلف تنظیم و حتی اصلاح کند. پائول بر نقش تعامل اجتماعی در رشد زبان کاربردی تأکید فراوان دارد.
- رشد آوایی و واج‌شناختی (Phonological Development): وضوح گفتار به‌شکل قابل توجهی بهبود می‌یابد و کودک بیشتر واج‌ها و الگوهای آوایی زبان فارسی را کسب می‌کند. در این دوره، اکثر صداهای گفتاری به‌درستی تولید می‌شوند، اگرچه برخی اشتباهات واج‌شناختی ممکن است همچنان وجود داشته باشند.
در این دوره، بیشاپ به تفاوت‌های فردی در رشد زبانی اشاره می‌کند و عوامل ژنتیکی و محیطی را در سرعت و کیفیت این رشد موثر میداند.
۵. دوره پیشرفت زبانی و ورود به مدرسه (۵ سالگی به بعد): آمادگی برای یادگیری رسمی
با توجه به اینکه در ایران آموزش رسمی از پایان ۶ سالگی آغاز می‌شود، این دوره اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند، زیرا کودک برای ورود به محیط آموزشی و مواجهه با «زبان تحصیلی» آماده می‌شود.
- زبان در پیش‌دبستانی (۵ تا ۶ سالگی): در این دوره، کودک مهارت‌های زبانی لازم برای ورود به مدرسه را تقویت می‌کند. این شامل افزایش چشمگیر دایره واژگان، توانایی روایت داستان (گفتن داستان‌های منسجم و متوالی)، درک دستورات چندمرحله‌ای، و مهارت‌های سوادی نوظهور (emergent literacy) مانند آگاهی واج‌شناختی (توانایی تشخیص و دستکاری صداها در کلمات) و درک مفهوم کتاب و متن نوشتاری است. این مهارت‌ها پایه‌های سوادآموزی رسمی را تشکیل می‌دهند.
- ورود به مدرسه و زبان تحصیلی (۶ سالگی به بعد): با آغاز آموزش رسمی و ورود به دبستان، کودک با نوع جدیدی از زبان به نام زبان تحصیلی (Academic Language) مواجه می‌شود. این نوع زبان با زبان محاوره‌ای روزمره تفاوت دارد و شامل واژگان تخصصی‌تر، ساختارهای دستوری پیچیده‌تر (مانند جملات مرکب و پیچیده)، و توانایی درک و تولید متن‌های نوشتاری است که برای موفقیت در دروس مختلف ضروری است.
- پیچیدگی‌های کاربردشناختی: در این دوره، توانایی‌های کاربردشناختی کودک به‌مراتب پیچیده‌تر می‌شود. او می‌تواند روایت‌پردازی‌های پیچیده‌تر انجام دهد، استدلال کند، شوخی‌ها را درک کند و مفاهیم انتزاعی‌تر را به کار ببرد.
- ارتباط زبان شفاهی و نوشتاری: اهمیت توانایی‌های زبانی شفاهی قوی برای موفقیت در خواندن و نوشتن در مدرسه پررنگ‌تر می‌شود. کودکانی که پایه زبانی شفاهی قوی‌تری دارند، معمولاً در یادگیری خواندن و نوشتن موفق‌تر هستند.
بیشاپ به نقش زبان در یادگیری اشاره می کند و مشکلات زبانی را که می‌تواند بر موفقیت تحصیلی و عملکرد کلی کودک در مدرسه تأثیر بگذارد، مورد بررسی قرار می‌دهد. او تأکید می‌کند که مشکلات زبانی حل‌نشده می‌تواند به چالش‌های تحصیلی و اجتماعی منجر شود.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری: اهمیت شناخت مسیر رشد
سفر رشد گفتار و زبان، از اولین صداها در بدو تولد تا تسلط بر پیچیدگی‌های زبان در محیط‌های اجتماعی و تحصیلی، یک فرآیند پیوسته و اعجاب‌انگیز است. هر مرحله، پایه‌ای برای مراحل بعدی به شمار می‌رود و دستیابی به مهارت‌های جدید، نیازمند تکمیل مهارت‌های پیشین است.
شناخت دقیق این ویژگی‌ها و الگوهای رشد طبیعی، از اهمیت حیاتی برخوردار است. برای والدین، این آگاهی می‌تواند به درک بهتر روند تکامل فرزندشان کمک کند و آن‌ها را قادر سازد تا محیطی غنی از نظر زبانی فراهم آورند. برای مربیان، شناخت مراحل رشد، امکان شناسایی دانش‌آموزانی را فراهم می‌کند که ممکن است نیاز به حمایت اضافی داشته باشند. و برای متخصصین گفتاردرمانی، این دانش، ابزاری اساسی برای شناسایی به‌موقع تأخیرها یا اختلالات احتمالی در رشد گفتار و زبان، ارزیابی دقیق، و در نهایت، ارائه مداخلات مناسب و هدفمند است. با بهره‌گیری از رویکردهای مبتنی بر شواهد و دیدگاه‌های متخصصانی چون پائول، بیشاپ و اوئنز، می‌توانیم بهترین حمایت را برای کودکان در مسیر پرفراز و نشیب یادگیری و تسلط بر زبان فراهم آوریم و به آن‌ها کمک کنیم تا پتانسیل کامل ارتباطی خود را شکوفا سازند.
منابع
Bishop, D. V. M. (2014). Categorical versus dimensional approaches to childhood language disorders: The state of play. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 55(4), 312-320.
Owens, R. E. (2016). Language Development: An Introduction. Pearson.
Paul, R., & Norbury, C. F. (2012). Language Disorders from Infancy Through Adolescence: Listening, Speaking, Reading, Writing, and Communicating. Mosby.
دانشیاردانشگاه علوم پزشکی ایران
دکتر محمد مجید اوریادی زنجانی
دکتر محبوبه نخشب
مریم براهیمی
دکتر نگین مرادی
سلمان عبدی
ساناز دهقانی
عطیه قزوینی
دکتر طلیعه ظریفیان 
دکتر اکرم احمدی 
دکتر هدیه هاشمی
سوسن غفاری